હિન્દુ શાસ્ત્રો અનુસાર, ભગવાન શ્રીરામનો જન્મ ત્રેતાયુગમાં અયોધ્યા (ઉત્તર પ્રદેશ) ખાતે થયો હતો. ધાર્મિક ગ્રંથોમાં તેમની લંકા યાત્રા અને વનવાસના ઘણા પ્રસંગો વર્ણવાયેલા છે. પરંતુ મોટો પ્રશ્ન એ છે કે શું તેઓ ક્યારેય આજના પાકિસ્તાન વિસ્તારમાં ગયા હતા?
પ્રાચીન સમયમાં સીમાઓ નહોતી
રામાયણના સમયગાળામાં ભારત, પાકિસ્તાન, નેપાળ, બાંગ્લાદેશ અને શ્રીલંકા અલગ દેશો નહોતા. આખો પ્રદેશ "ભારતવર્ષ" અથવા "જંબુદ્વીપ" તરીકે ઓળખાતો હતો. તેથી તે સમયની યાત્રાઓને આજના નકશા મુજબ માપવી મુશ્કેલ છે.
રામાયણમાં ઉલ્લેખિત મુખ્ય સ્થળો
અયોધ્યા (ઉત્તર પ્રદેશ): શ્રીરામનો જન્મસ્થળ
જનકપુરી (નેપાળ): સીતાજીનું જન્મસ્થળ
ચિત્રકૂટ (ઉત્તર પ્રદેશ): વનવાસની શરૂઆત
પંચવટી (નાસિક, મહારાષ્ટ્ર): સીતાનું અપહરણ
દંડકારણ્ય (છત્તીસગઢ–આંધ્રપ્રદેશ): વનયાત્રાનો મુખ્ય ભાગ
કિષ્કિંધા (કર્ણાટક): હનુમાન સાથેની મુલાકાત
લંકા (શ્રીલંકા): રામ–રાવણ યુદ્ધ
વાલ્મીકિ રામાયણમાં આ સ્થળોના સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ છે, પરંતુ ક્યાંય પાકિસ્તાનનો સીધો ઉલ્લેખ નથી.
માન્યતાઓ અને સંભાવનાઓ
કેટલાક વિદ્વાનોનું માનવું છે કે વનવાસ દરમ્યાન શ્રીરામ અનેક જંગલોમાંથી પસાર થયા, જેમાંથી કેટલાક આજના પાકિસ્તાનની સરહદ નજીક આવેલા પ્રદેશો હોઈ શકે છે. જોકે, શાસ્ત્રીય ગ્રંથોમાં તેનું સ્પષ્ટ વર્ણન મળતું નથી.
પાકિસ્તાનમાં પ્રાચીન રામ મંદિરો
જ્યાં સુધી પુરાવાની વાત છે, ભગવાન રામના પાકિસ્તાન પ્રવાસનો કોઈ સીધો ઉલ્લેખ નથી. પરંતુ પાકિસ્તાનમાં શ્રીરામના પ્રાચીન મંદિરો જરૂર છે. ભારત–પાકિસ્તાન વિભાજન (1947) સમયે આ મંદિરો પાકિસ્તાનની ભૂમિમાં આવેલા. આજેય કરાચી, લાહોર અને સિંધ વિસ્તારમાં આવા મંદિરો જોવા મળે છે.
શાસ્ત્રો અનુસાર ભગવાન રામ ક્યારેય પાકિસ્તાન ગયા હતા તેવા પુરાવા નથી. પરંતુ ઐતિહાસિક પરિસ્થિતિને કારણે પાકિસ્તાનમાં શ્રીરામ સાથે જોડાયેલા મંદિરો અને ધાર્મિક સ્થળો અસ્તિત્વમાં છે.
