ભાઈબીજ, જેને ભૌબીજ અથવા ભાવબીજ તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે, એ હિંદુ તહેવાર છે જે ભાઈ-બહેન વચ્ચેના અનોખા પ્રેમ અને બંધનને સમર્પિત છે. આ તહેવાર દિવાળીના પાંચ દિવસીય ઉત્સવનો અંતિમ દિવસ છે અને કાર્તિક માસના શુક્લ પક્ષની દ્વિતીયા તિથિ પર ઉજવવામાં આવે છે. આ દિવસે બહેનો તેમના ભાઈઓ માટે લાંબા આયુષ્ય અને સુખ-શાંતિની પ્રાર્થના કરે છે, જ્યારે ભાઈઓ પોતાની બહેનોનું રક્ષણ કરવાનું વચન આપે છે. આ તહેવાર રક્ષાબંધન જેવો જ છે, પરંતુ તેમાં તિલક અને આરતીનું વિશેષ મહત્વ છે.
મહત્વ (Significance):ભાઈબીજનું મુખ્ય મહત્વ ભાઈ-બહેન વચ્ચેના અટલ પ્રેમ, વિશ્વાસ અને સુરક્ષાને ઉજાગર કરવાનું છે. સાંસ્કૃતિક મહત્વ: આ તહેવાર પરિવારને એકઠા કરે છે અને ભાઈ-બહેનના સંબંધને મજબૂત બનાવે છે. બહેનો ભાઈના માથા પર તિલક લગાવીને તેમના સુખ-સમૃદ્ધિ માટે પ્રાર્થના કરે છે, જ્યારે ભાઈઓ ભેટ અને સુરક્ષાનું વચન આપે છે.
આધ્યાત્મિક મહત્વ: તેને યમ દ્વિતીયા તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે, જ્યાં યમરાજ (મૃત્યુના દેવ) અને તેમની બહેન યમુનાની કથા આધારે મૃત્યુથી રક્ષણની પ્રાર્થના કરવામાં આવે છે.
સામાજિક મહત્વ: આ તહેવાર પરિવારીક એકતા, આદર અને સહયોગને પ્રોત્સાહન આપે છે, ખાસ કરીને આધુનિક જીવનમાં જ્યાં સહોદરો વચ્ચે અંતર વધી જાય છે. ગુજરાતમાં આ તહેવાર વિશેષ ઉત્સાહથી ઉજવાય છે, જ્યાં બહેનો ભાઈને વિશેષ વ્યંજનો અને મીઠાઈઓ અર્પણ કરે છે.
કથા (Story)
ભાઈબીજની પાછળ બે મુખ્ય પૌરાણિક કથાઓ છે, જે તેના મહત્વને વધુ ગાઢ બનાવે છે
યમરાજ અને યમુનાની કથા
એક વખત મૃત્યુના દેવ યમરાજ તેમની બહેન યમુનાના ઘરે પહોંચ્યા. યમુનાએ તેમનો આપ્યાયન કર્યો, તિલક લગાવ્યો અને વિશેષ વ્યંજનો ભોજન કરાવ્યું. યમરાજ આથી ખુશ થઈ ગયા અને વરદાન આપ્યું કે, જે ભાઈ આ દિવસે તેની બહેન પાસે આવીને તિલક અને આરતી કરાવશે, તેને મૃત્યુથી રક્ષણ મળશે અને લાંબું આયુષ્ય થશે. આ કથાથી તહેવારને 'યમ દ્વિતીયા' કહેવાય છે.
ભગવાન કૃષ્ણ અને સુભદ્રાની કથા
ભગવાન કૃષ્ણે રાક્ષસ નરકાસુરનો વધ કર્યા પછી તેમની બહેન સુભદ્રાના ઘરે આવ્યા. સુભદ્રાએ તેમનું સ્વાગત ફૂલો, મીઠાઈઓ અને આરતીથી કર્યું, અને માથા પર તિલક લગાવ્યો. આ કાર્યથી કૃષ્ણને શક્તિ અને આનંદ મળ્યો, અને આ રીત ભાઈબીજ તરીકે શરૂ થઈ. આ કથા ભાઈ-બહેનના પ્રેમને પ્રતીકાત્મક બનાવે છે.
આ કથાઓથી સમજાય છે કે તહેવાર પ્રેમ, રક્ષણ અને કૃતજ્ઞતાનું પ્રતીક છે.
તારીખ: 23 ઓક્ટોબર, 2025
મુહૂર્ત: અપરાહ્ન તિલક મુહૂર્ત - સવારે 12:34 વાગ્યેથી બપોરે ૨:૫૧ વાગ્યા સુધી (અંદાજે 2 કલાક 17 મિનિટ). દ્વિતીયા તિથિ ૨૨ ઓક્ટોબરે રાત્રે 8:16 વાગ્યાથી શરૂ થશે અને 23 ઓક્ટોબરે રાત્રે 10:46 વાગ્યા સુધી રહેશે.
ગુજરાતમાં ઉજવણી
ગુજરાતમાં ભાઈબીજ વિશેષ ઉત્સાહથી ઉજવાય છે. બહેનો ભાઈને ઘરે આમંત્રિત કરે છે, તેમના માથા પર રાતડાયું (લાલ તિલક) લગાવે છે, આરતી કરે છે અને વિશેષ વ્યંજનો જેમ કે શીરા, પૂરી કે બસુંદી અર્પણ કરે છે. કેટલીક જગ્યાએ બહેનો ભાઈને એક વર્ગાકાર ચોરસ દોરીને તેમાં બેઠા કરે છે અને કડવું ફળ (કરીથ) ખાવડાવે છે, જે અશુભથી રક્ષણનું પ્રતીક છે. ભાઈઓ પોતાની બહેનોને ભેટ, નાણાં અને વસ્ત્રો આપે છે. આ દિવસે પરિવાર સાથે મળીને મીઠાઈઓ અને ભોજનનો આનંદ માણવામાં આવે છે. ભાઈબીજ તહેવાર આપણને યાદ અપાવે છે કે સહોદરોનો સંબંધ જીવનની સૌથી મજબૂત દોર છે.
